زبان دری

مصطفی عمرزی

کم نیستند مواردی که از تلویحات مغرضانه، بالاخره به توهین و چاپ کتاب مبدل شده اند. بخش عمده ی چنین مواردی، صرف افغان ستیزی های وقیحانه شده است. از همان اوان ایجاد حکومت موقت، فشار مضاعف خارجی، مسوولان را به ناگزیری هایی می کشاند که بسیاری هم با ضعف های خودشان برای بیگانه گان فرصت ساخته اند.
جدل همیشه گی پس از هرج و مرج طولانی و خیانت های تنظیمی و احزاب چپی و راستی در وابسته گی به خارجی، به فاصله هایی انجامیده اند که بدتر از همه، قشر تحصیل کرده ی ما را دور ساخته بودند.
فکر کنید در کشوری که درد مشترک یک اصل است، و مردم نیازمند ایثار طیف باسواد اند تا جهت مصالح و رفاه آن برنامه ریزی کنند، بزرگ ترین حجم ایجاد ذهنیت های ستیز، کار باسوادان می شود! رسوب این ذهنیت که بیشتر پس از تجاوز شوروی مانده است، مسایل ملی را پس از گذار از منافع قومی، به قدری خورد می کند که بی زاری مردم از جناح های مختلف سیاسی که همواره به آنان اعتراض می کنند با انباشت سرمایه، به هیچ چیزی تعهد ندارند، هرج و مرج اجتماعی، فکری و فرهنگی را وسعت بخشیده است.

 حمله به نام ها، به معنی اسنادی که با تغییر آن ها، حتی حیثیت و وجهات کشور را مصادره می کنند، بیش از همه با هویت سیاسی/ ملی افغان درآویخته و اجزای آن را که رسمیت جهانی دارند دنبال می کند؛ هرچند در اوایل ایجاد اداره ی موقت، بسیار تلاش شد با استفاده از فرصت(نیرو های خارجی) حداقل با تجزیه ی افغانستان در محدوده ی فدرالی، پیش زمینه های کامل تجزیه را فراهم کنند، اما واقعیت های گسترده و فراگیر اقوام و این که برای رسیدن به امیال شوم، حتی اگر حکومت و مرکزیتی در کار نباشد، افغان ها مانع می شوند، رویکرد افغان ستیزی را تغییر داد.

گرچه ماهیت افغان ستیزی همچنان پابرجاست(گسست جغرافیای افغانستان) اما با راه انداختن تبلیغات نو، این بار سعی کردند با گسست فکری مردم، به استخراج نام هایی اقدام کنند که اگر فقط روی خراسان تعمیق کنیم، معلوم می شود بسیاری از مفاهیم شوونیسم فارسی و نسخه بدل آن(تاجکیسم) در آن تعریف شده است. بی جهت نیست که فعالان واقعی اوزبیک، پشتون، هزاره و عامه ی غیر تاجکان، با نفرت از خراسان بازی ها فاصله گرفته اند.

وقتی از تغییر نام ها بحث می کنیم و این بحث به یک مبحث کلان ملی مبدل می شود، نباید در حد تغییر نام یک شخص یا شی تلقی شود. در حالی که واحد های سیاسی کنونی با وجاهت بین المللی مطرح اند، هر نوع خدشه به نام کشور، مردم و زبان ها می توانند به تضعیف واحد سیاسی بیانجامند. دشمنی با نام افغان به همین منظور است. نام افغان از یک واحد سیاسی جهانی منشه یافته و با مشخصات دری و پشتو، نهادینه شده است. صرف نظر از تبیین درست در تاریخ، حتی تعریف آن ها در حوزه ی اشتراکات یا به اصطلاح فرهنگ نیز باید خطوط سیاسی را ملاحظه کند.

می دانید که مقوله ی هجوم فرهنگی، تنها به مشی صادراتی بسته گی ندارد، بل با ایجاد جاذبه، روی علایقی سرمایه گذاری می شود که اگر در بسیاری از کشور های دنیا خطرناک نباشد، در جغرافیای مورد منازعه ی جهان سوم، مرگبار است.

ایرانی ها به عنوان متهمان درجه اول دخیل در امور افغانستان، بیشترین سرمایه گذاری های ضد افغانی را انجام می دهند. در ظاهر روابط دیپلوماتیک، تظاهر می کنند، اما شدت اغراض آنان در به جان هم انداختن مردم ما تا سوا شوند، در تمام انواع فرهنگی و ادبی وجود دارد. بنا بر این، مشاهده می کنیم که بحث حفظ نام ها و ترمینالوژی ملی، هرگز کم اهمیت نیست. همان گونه که تحلیل ایرانی و خراسانی، می تواند هویت ها و اقوام ما را به نفع ایران مصادره کند، وجاهت نام ها و اصطلاحات مخالف ایران، به ضد آن ها عمل می کند.

دولت های افغانستان پس از رشد پدیده ی فارسیسم در ایران، با تعریف های واضح، سعی کردند در برابر اغراض بیگانه، موضع بسازند. به این جهت، نام قدیمی و اصلی زبان به اصطلاح فارسی را که در همه جای فرهنگ و ادب حوزه ی اشتراکات ما نشانی دارد، با ویژه گی هایی که می توانست در برابر هویت های تاجکستانی، فارسی و ایرانی، باعث تنازع اقوام ما نشود، رسمی می سازند. از همان زمان تا سقوط طالبان، کار های گسترده ی تمام فرهنگیان افغان، از هر قوم و هر گروه، بدون هیچ اجباری به تبیین زبان دری می افزایند. هزاران نوشته، تحقیق، رساله، نشریه، مجله و کتاب در بیش از نیم قرن، همسو با وجاهت سیاسی افغانستان، نام دری را بین المللی ساخته اند. پذیرش این نام برای افغانستان، به قدری محبوبیت و وجاهت دارد که اگر بیرون از مرز های ما پس از هویت افغان، ما را بشناسند، دری یکی از مشخصه های مهم است. به این ترتیب، رسوخ نام دری در همه جا، آن را منحصر به مردم ما می کند.

پس از توسعه ی دنیای مجازی، هزاران برگ و نشانی انترنتی رسمی و غیر رسمی به خاطر حفظ مفاهیم افغانی، نام دری را رسمی و ارج گذاشته اند. من در کتاب «دری افغانی» که یک اثر مهم جهت حفظ این ارزش است، حداقل به حدی که از حوصله ی یک مجموعه بیرون نشود، مباحث بسیار مهم و مستندات زیادی را آورده ام که چه گونه نام دری نهادینه شده و حذف آن، مساوی به تضعیف ارزش های ملی ماست.

در 18 سال پسین، همزمان با حمله بر هویت افغان، حمله به ارزش نام دری نیز جلو انداخته شده است. تعمیم ستمی گری های وابسته به خارج، حتی بسیاری از فرهنگیانی را نیز آلوده می کند که در گذشته در جناح های چپ و راست بسیار مایل نبودند، اما اکنون شعار های فارسی زبان، تعدادی را به بی راهه می کشاند تا با تحمیق آن، به جانبی بروند که اغراض حذف هویت ها جزء آن است.

یک بخش جامعه ی ما تحت تاثیر عوامل مختلف، به زبان های قومی خویش تکلم نمی کنند. بخشی از این متکلمان به زبان های دیگر، به اصطلاح فارسی زبان شمرده می شوند. رویکرد مغرضانه ی شوونیستان تاجک که با مصادره ی هویت های اقوامی که به اصطلاح فارسی زبان اند، گویا می توانند با ظرفیت بزرگ تر معامله کرده و سود سیاسی بیشتر به دست آورند، حداقل بخشی از آنان را به جانبی کشانده است که در قبال منافع ملی، بی تفاوت اند.

بعضی از فرهنگیان کنونی همدستان ستمی گری نیز با فراموشی گذشته ی غیر سیاسی خویش، سعی کرده اند با افزودی هایی که معلوم استند کاملاً مغرضانه می باشند، آثار خود را آلوده بسازند.  

«برعکس در ایران، تلاش های گسترده ي فرهنگی و تبلیغاتی را جهت تعمیم و گسترش «فارسی»، به راه انداخته بودند. هجوم نشریات و کتب ایرانی به افغانستان، خاصتاً در دهه هاي معاصر(40 تا 60 شمسی)، ذهنیت عامه را در تأئید ناآگاهانه ي کلمه ي «فارسی» و ارجحیت آن را بر زبان «دری» در اندیشه ي جامعه شکل داد و به عنوان یک اسم با مسمی، جا گرفت.

نفوذ فرهنگی ایران، نه تنها در محدوده ي اندیشه ها و زبان عام مردم، جا گرفت، بل حتی در سطح اکادمیک و تحقیقاتی نیز اثر گذاشت و نوشته ها و تحلیل های اديبان و محققین ادبیات دری را به این باور آماده ساخت تا برای زبان دری، پیشوند «فارسی» دری را بازگو کنند. این ترکیب(فارسی دری)، هویت زبان دری را در موازنه ي برداشت های انفرادی نویسنده گان، قرار داد.

در دهه هاي70 و 80، جنگ هاي خانمان سوز و گسترش اختلافات عمیق زبانی و قومی باعث شدند تا دری زبانان افغانستان، ناآگاهانه فارس زده شوند و پیوندی به آن طرف دهند. این برنامه ي نفوذی فرهنگی، نه تنها اصالت زبان ما را خدشه دار می سازد، بل آینده گان ما را نیز در سرگردانی و بی هویتی قرار می دهد. بنابر این، نسل های  آینده ي افغانستان، نمی توانند با وضاحت و استدلال از داشته های فرهنگی- زبانی خویش، به دفاع بپردازند.» (دری افغانی، به کوشش مصطفی عمرزی، اداره ی دارالنشر افغانستان، چاپ دوم، کابل، سال 1397ش، ص330)

در جریان بحث های فرهنگی، ارجاع به رسمیات قبل از دری در افغانستان، بسیار زیاد است. هنوز هم در میان طیف بی سواد ما، کثرت استعمال نام فارسی یا پارسی کم نیست. این معنی که جنبه ی عامی دارد، اما به قدری نیست که بتواند دری را کتمان کند.

دری با تفاوت این که بیشتر جای شامخ ادبی داشته است و شناخت آن در ذهنیت آگاهان حک شده بود، به گونه ای از وارسته گی جاه دارد. همین وارسته گی که آن را با تمیز زبان رسمی و درباری می شناخته اند، هم به رسمیت آن در افغانستان کمک کرده است.

در مواردی بعضی هموطنان با یک نوع دلخواه و یک طرفه، جلد کتاب هایی را رسانه یی می کردند که قبل از رسمیت نام دری، یک مسئله ی عادی در نصاب آموزشی و رسمیات ما بودند؛ اما این عمل به قدری مغرضانه و یک جانبه است که کتمان نام دری در آن ها ظن را تقویت می کند.

نام دری، نه فقط در گذشته ی ادبی ما، بل همزمان با نام فارسی در رسمیات ما در     جامعه ی افغانی شناخته می شد. جهت درک بیشتر، از میان صد ها عنوان کتابی که در هند، پاکستان و افغانستان چاپ شده اند، چند نمونه را در اختیار هموطنان قرار دادم که برای دری ستیزان، حتی شوک آور بود. به طور مثال نام دری روی جلد کتاب هایی که در زمان امیر عبدالرحمن خان چاپ شده اند، به وضاحت خوانده می شود. 

گذشته از تمام موارد، انکشاف مباحث زبان شناسی، بحث های «دری، صفت زبان فارسی است، یا لهجه بوده و یک سنت تعارفی ادبی می باشد» را از عرصه خارج می کند. در این ارتباط فقط کسانی دنبال آن اند که در حوزه ی تخلیق ادبی نظم و نثر، به تبعیت از شاعران گذشته که همه چیز را خلط می کردند، همچنان اصرار می کنند که یک مورد آن، تعمیم اصطلاح فارسی دری است.

فردوسی:

نویسنده از کلک چون خامه کرد

ز بر زوی یک در سرنامه کرد

نبشت او بران نامهء خسروی

نبود آن زمان خط جز پهلوی

همی‌ بود با ارج در گنج شاه

بدو ناسزا کس نکردی نگاه

چنین تا بتازی سخن راندند

ورا پهلوانی همی‌خواندند

چو مامون روشن روان تازه کرد

خور روز بر دیگر اندازه کرد

دل موبدان داشت و رای کیان

ببسته بهر دانشی بر میان

کلیله به تازی شد از پهلوی

بدین سان که اکنون همی ‌بشنوی

بتازی همی‌ بود تا گاه نصر

بدانگه که شد در جهان شاه نصر

گرانمایه بوالفضل دستور اوی

که اندر سخن بود گنجور اوی

بفرمود تا پارسی و دری

نبشتند و کوتاه شد داوری

قبل از همه، متوجه استید که اشاره ی فردوسی به زبان پهلوی، یک پدیده ی کاملاً مجزا است. بعضی به این باور اند که زبان کنونی فارسی یا دری، ادامه ی پهلوی می باشد، اما چنانی که فردوسی آورده است، می بینیم که کلیله را پس از تازی/ عربی به فارسی و دری می نویسند.

تحریف کار فرهنگی به قدر زننده شده است که همان بیت معروف فردوسی را نیز تعدیل کرده اند. مثلاً به جای فارسی و دری، اصطلاحاً فارسی دری(بدون حرف و) می نویسند.   توجیه اصطلاح فارسی دری نیز بیشتر با چنین اوهامی صورت می گیرد. در شعر فردوسی، «فارسی و دری»، این بحث را دامن زده است که منظور دو زبان است. از چنین ابیاتی که فارسی و دری را خلط کرده اند، در اشعار قدیمی دری، تقریباً نمونه های دیگر نیز دارد.

در اشعار کلاسیک دری، آوردن نام واژه های دری، تاجکی، فارسی و پارسی، گاه یکی به جای دیگر استعمال شده اند. فردوسی در جای های مختلف شاهنامه، بی توجه به آن چه به نام پارسی به او نسبت می دهند، دری را مجزا می آورد:

یکی تازه کن قصهء زردشت

به نظم دری و خط درشت

از قرن چهارم هجری بدین سو، نام دری به نام یک زبان، در تمام انواع نظم و نثر، پیشینه دارد. یعنی کمتر شاعر دری گو را می یابیم که این زبان را به این نام ننامیده باشد. وفرت این استعمال، حتی بیشتر و دقیق تر از معادلی ست که باز هم در شعر شاعران دری گو، با فارسی یا پارسی مغالطه و خلط می شود.

نظامی گنجوی:

سخن را نشان جست بر رهبري

ز يوناني و پهلوي و دري

فرخی سیستانی:

اندر عرب در عربي گويي او گشاد

او باز کرد پارسيان را در دري

حافظ شیرازی:

ز من به حضرت آصف کي مي برد پيغام

که ياد گيرد دو مصرع ز من به نظم دري

سنایی غزنوی:

با شرف گشتي چو تاج اصفهانت جلوه کرد

پيش تخت تاجداران لفظ تازي و دري

نجیب الدین جربادقانی:

طبعش از شعر دري گرچه تحاشي کرده است

کي نباشد شرف بنده به تازي و دري

خاقانی شیروانی:

بربط اعجمي صفت هشت زبانش در دهان

از سر زخمه ترجمان کرده به تازي و دري

قطران تبریزی:

گر مرا بر شعر گويان جهان رشک آمدي

من در شعر دري بر شاعران نگشادمي

واصل:

دراج دُر نظم دري سفت و فاخته

سر کرد عاشقانه غزل هاي پهلوي

ناصر خسرو:

من آنم که در پاي خوکان نريزم

مر اين قيمتي دُر لفظ دري را

عنصري:

آيا به فعل تو نيکو شده معاني خير

و يا به لفظ تـو شيرين شده زبان دري

شمس طبسي:

نيست عجب گر شـود عيسي تازي زبان

از پي گفـتار او عاشق شعر دري

سوزني:

صفات روي تو آسان بود مرا گفـتن

گهي با لفظ دري و گهي به شعر دري

جبلي:

پيوسته به الفاظ دري وصف تو گويم

چون مدح خداوند به الفاظ حجازي

انوري:

طمع بگشايد ز شرح و بسط او جذر اصم

چون زبان نطـق بگشايد به الفاظ دري

معزي:

دست رادش در دهانم در دريابي نهاد

چون بباريد از زبانم پيش او دُر دري

سعدي:

هزار بلبل دستان سراي عاشق را

ببايد از تو سخن گفتن دري آموخت

لاادري:

گر حمد تو بر قبله ي ابدال نگارند

خواند به نماز انـدر شعر دري ابدال

اقبال:

گرچه هندي در عذوبت شکر است

طرز گفتار دري شيرين تر است

از قرن چهارم هجری تاکنون، نام دری با کاربرد وسیع ادبی، فرهنگی، تاریخی، سیاسی، زبانی و اجتماعی در نثر و نظم، خواناتر از آن است که بشود آن را با پیوند فارسی دری تحریف کرد یا به نام لهجه له ساخت.

 اما آن چه به مشکل تعمیم اصطلاح فارسی دری می افزاید، کاربرد رسمی و روزمره ی آن است. عموماً نام زبان ها با انتساب به قومیت ها شکل می گیرند و یک جزء اند. مثلاً پشتو، اوزبیکی، تاجکی، روسی، فرانسوی و غیره. اگر کاربرد اصطلاح دری فارسی یا فارسی دری را لحاظ کنیم، به جز از استعمال نوشتاری، تلفظ آن به نام اسم رسمی یا انتسابی مشکل است.

در افغانستان عموماً دری زبان یا فارسی زبان می گویند. تلفظ فارسی دری زبان، راحت نیست؛ چون این پدیده، مورد منازعه است و نام های خاص دری، تاجکی یا فارسی/ پارسی دارد، تحلیل آن به دلخواه یک گروه یا یک اقلیت قومی، از فراگیری آن می کاهد. می دانیم که در تاجکستان نیز جهت جلوگیری از نفوذ کامل فارسیسم ایران، نام فارسی را از قانون اساسی آن کشور حذف کردند. این عمل که به تبعیت مشی فرهنگی افغانستان، صورت گرفته است، دلایل دیگر نیز دارد.

با نضج فارسیسم ایران و صدور آن، اما تحریک مغرضانه ی فارسی، به خصوص در کشور ما در موضع حزبی و تنظیمی، دوباره مستعمل شد. افزون بر تامل آن در روابط اجتماعی که شامل به اصطلاح فارسی زبان ها می شود، همپایی آن در آثار قدیمی دری، می تواند مفاهیم آن را عمیق تر بسازد. به این دلیل نیز سعی می شود با طرح عتیقه ی آن، وانمود بسازند که مفاد سیاسی آن فقط به یک گروه می رسد.

«این درست همان هیاهوی تبلیغاتی است که در باره ی به اصطلاح زبان شیرین فارسی در یک صد سال اخیر، درک درست چند نسل از فرهنگ و زبان خویش را معیوب و ابزار ارتباط ما را به حربه ای برای مقابله با ترک و عرب و هندی و مصری و یونانی، بدل کرده است. مغزکوب ملی این نبرد بی خردانه و بزرگ انگاری های پایان ناپذیر عوام پسند، شاعران نام آور ایران اند که اشعار و آثارشان را اینک توضیحگر جهان باستان، اوضاع کنونی و حتی دنیای آینده معرفی می کنند!» (همان، ص16)

«این چند سطر در برابر هزاران نقل از ده ها صاحب نام و مدعی دیگر، هنوز سر به زیر می نماید که در صد سال اخیر، فرهنگ ملی را از ادعا های طلبکارانه در هر باره انباشته اند، که از سزارین رستم در8000 سال پیش آغاز و با زردشت6000 ساله و 13 نوع خط و صد ها کتاب و پندنامه و ملوکنامه ی پیش از اسلام و افسانه هایی در باره ی مزدک و مانی و سلمان و ابومسلم و غیره و غیره، ادامه می یابد. از این انبوه فرآورده ها که عمدتاً محصول جعلیات قرن چهارم هجری است، در وهله ی اول، پرچمی علیه عرب و اسلام ساخته اند و حفظ زبان کنونی[(فارسی/ پارسی)]  را که هیچ تحقیق بنیانی در تاریخچه ی پیدایش و ریشه شناسی آن صورت نگرفته و چنان که بیاورم در باره ی آن نیز چون موضوع تاریخ و ادب ایران، هزاران افسانه ی ساده لوحانه ساخته اند، دلیل ایستایی ایرانیان بر هویت ملی ظاهراً درخشان پیش از اسلام خویش می دانند و مستقیم و غیر مستقیم، ملت های متعددی که زبان عرب را به عنوان کاراترین و منحصرترین ابزار آشنایی با قرآن، پس از قبول اسلام در جای زبان بومی غالباً ناتوان خویش نشانده اند، تحقیر می کننند و تسلیم می نمایانند.» (همان، ص18)

«این حقیقتی ست که پس از صد سال اجبار در آموزاندن زبان فارسی به عنوان زبان ملی، هنوز هم هر کودکی از میان اقوام ایران، آن گاه که از مدرسه به خانه می رسد، کیف و کتاب و زبانی را که با معلم خود به کار می برد، کنار می گذارد و در هر منطقه با ده ها زبان دیگر، که غالباً فارسی نیستند، به مادر خویش می گوید که گرسنه است و مادر نیز با همان زبانی که در هیچ مدرسه ای کاربرد ندارد، به فرزند خویش صبر را توصیه می کند!» (همان، ص19)

به جز معدود شاعر دری گو، شناخت هویت های قومی آنان آسان نیست، زیرا مفاهیم ناسیونالیستی چنانی که امروزه است، در گذشته وجود نداشته اند و نبود واحد های سیاسی، بسیاری از شاعران دری گو را بیشتر با نام مناطق و حوزه ها معرفی می کند.

کنار گذاشتن میراث فرهنگی اکثر شاعران دری گو که مانند مولانا اگر در آسیای میانه زاده شده و پس از افغانستان در روم مُرده است، و چند انتسابی آنان، مقوله ی مصادره ی قومی شان را ناممکن می سازد.

به هر صورت، در حوزه ی مفاهمه و ارتباطات، هیچ گاه تاجکی، دری و فارسی/ پارسی سوا نبوده اند. تاثیر کار فرهنگی گسترده ی ایرانیان به دلیل درصد بالای ساختار فارسی، دری زبانان افغانستان و تاجکستان را هم در بر گرفته است. بنا بر این، بحث این که سه زبان وانمود شوند، کاملاً غیر منطقی و غیر علمی است؛ اما این باعث نمی شود تفکیک تاریخی نداشته باشند.

با ناسیونالیسم پهلوی در ایران، سعی شده با تحریف تاریخ، به عناصری بُنیه دهند که بسیار قدیمی نیستند. مثلاً بر اساس شباهت های سایه وار(تعبیر استاد ناصر پورپیرار) اندک کلماتی در کتبیه های هخامنشی، خط داریوشی را فارسی نام گذاشته اند.

«فارسی باستان»، یک نامگذاری نهایی بر مجموعه ای از پراگنده نویسی ها و پرگویی هایی ست که سلسله ای از محققین خطوط کتیبه های هخامنشی و انبوهی از سرسپرده گان به آن ها، صد ها بار تکرار کرده اند و هیچ یک به واقع ندانسته اند که در باره ی چه مطلبی سخن می سرایند؛ زیرا به راستی اگر ما زبان فارسی را گویش رسمی ایران کنونی می شناسیم، پس بی شک زبان کتیبه های هخامنشی، دورترین ربط و مشابهت را با آن دارد.» (همان، ص65)

«با دلایل بسیار پس از این خواهم گفت که واژه گان و دستور زبان خط میخی هخامنشی، هیچ ارتباط حتی نسبتی، با خط و زبان اقوام ایرانی نداشته و ندارد. اگر چنان که کنت می نویسد، خط میخی هخامنشی «زبان مردم جنوب غربی ایران و یا به صورت دقیق تر زبان مردم فارس» بوده و اگر زبان کهن مردم جنوب غربی ایران و فارس را زبان آشنای عیلامی می شناسیم، می پرسم چرا هخامنشیان کتیبه های شان را به زبان عیلامی هم ترجمه می کرده اند که نمونه های موجود و کهنی از زبان مردم غرب و جنوب ایران، کمترین شباهتی با زبان کتیبه ها ندارد.

همین نکته که هخامنشیان، متون کتیبه های شان را به آرامی، یعنی زبان اسناد درون درباری هخامنشیان و ساسانیان و به اکدی و عیلامی ترجمه می کرده اند، خود نشان کاملی ست بر این که خط و زبان میخی هخامنشی، برای هیچ کسی در منطقه آشنا نبوده و اگر این خط و زبان را انحصار مردم فارس بگیریم، که در تاریخ پیش از داریوش، نامی ناشناخته است، پس سوال این است که چرا خط و زبان کتیبه های هخامنشی، هیچ مشابهتی با خط و زبان فارسی امروز و زبان کهن مردم غرب و جنوب ایران ندارد و اگر ساسانیان را نیز برخاسته از فارس بدانیم، سوال بعدی این است که این مردم فارس به چه سبب این همه با خط و لغت و بیان خویش بازی کرده اند و چرا در زمان ساسانیان از لغات و خط و شیوه ی نگارش هخامنشیان در کتیبه ها، که کنت می نویسد «به صورت  دقیق متعلق به مردم پارس بوده»، سود نبرده اند و به آرامی می نوشته اند، که در زمان هخامنشیان جز از طریق ترجمه، فهمیده نمی شده است؟!» (همان، صص66- 67)

«پس از نظر کنت هم زبان کتیبه ها، یکی از دو زبان اصلی پارسیان بوده است. زبان دیگر را زبان اوستایی می گوید. چنین که می نویسد، زبان اوستا نیز زبان پارسیان بوده است، ولی تذکر می دهد که خود زردشت از شرق ایران و از بلخ برخاسته است. پس فارسی باید که تا بلخ را به زمان هخامنشیان پوشانده باشد؛ اما چرا حتی یکی از واژه گان کتیبه ها در اوستا نیامده است؟ کنت برای پاسخ ندادن به این سوال اساسی که خود مطرح می کند، ناگهان از روی زبان فارسی می پرد و زبان اوستا را زبان مادی می گوید! بدین ترتیب، اظهار فضل های این زبان ساز و کتیبه خوان بزرگ، چنین خلاصه می شود:

زبان کتیبه های هخامنشی، زبان فارسیان است، که زردشتی اند و اوستا می خوانند. اوستا متعلق به پیامبری ست که در بلخ و خراسان ظهور کرده، ولی کتابش را به زبان مادی نوشته، که شباهتی به زبان کتیبه ها ندارد! در عین حال، کسی نمی داند زبان مادی چیست؟ چون نه فقط کلمه و حرفی به آن زبان نیافته ایم، بل حتی نمی دانیم مادها کجا می زیسته اند! پس کنت از کجا دانسته که زبان اوستا، شبیه زبان مادی است؟ چرا که اگر گمان کنیم مرکز ماد ها در نواحی کردنشین کنونی بوده، پاسخ این سوال را نداریم که چرا زبان کرد ها به زبان کتیبه های هخامنشی و به زبان اوستا شبیه نیست! چنین است که تمام این مقدمات کنت، فقط به لفاظی بدل می شود.» (همان، صص68-69)

«پارسی باستان که مورد بحث این کتاب است، زبانی ست که با خط میخی مخصوصی به نام میخی پارسی نوشته شده و نمونه ی آن در کتیبه های شهریاران هخامنشی در عرض سیصد سال از زمان سلطنت آریارمن، نوه ی هخامنش تا زمان داریوش سوم به کار برده می شد(!)، یعنی از حدود ششصد سال پیش از میلاد تا سال330 پیش از میلادی. هنگامی که این سلسله در اثر غلبه و استیلای اسکندر مقدونی، منقرض شد، در نتیجه، خط پارسی باستان نیز متروک و مهجور گردید. این زبان، قدیم ترین ماخذ و ریشه ی زبان فارسی کنونی است و خود یکی از شعبات زبان های متعددی ست که از یک سرچشمه ی بسیار قدیمی به نام «هند و اروپایی» گرفته شده است. پارسی باستان، زبان اوستایی، سانسکریت و یونانی، همه زبان هایی هستند که چون از یک اصل مشتق شده اند، در قواعد صرف و نحو و ترکیب و تلفظ با هم شباهت زیادی دارند.(!)» (شارپ، فرمان های شاهنشاهان هخامنشی، ص 2)

«این توضیح و تشریح شارپ از زبان کتیبه های هخامنشی، به گونه ای دیگر است. او نه فقط زبان اوستایی را زبان مادی نمی گوید، بل حتی اشاره ای هم به زبان مادی ندارد. شارپ، کار خود را ساده کرده است: «پارسی باستان، زبان اوستایی، سانسکریت و یونانی»، همه دارای یک اصل واحد اند و از نظر صرف و نحو و قواعد، شبیه اند!»

او در عین حال می گوید که پس از هخامنشیان، این ریشه ی زبان فارسی، متروک و مهجور مانده، چنان که گویی خشکیده است. معجزه است که می گویند زبان ظاهراً پُر بار و بر کنونی[(فارسی/ پارسی)]، از این ریشه ی خشکیده، سبز شده است!» (همان، صص69-70)

«سوال اصولی تر این که: آیا به حقیقت در قرن اول هجری، چیزی به نام خط و زبان و علوم فارسی کنونی و یا کهن بوده است که با آن حساب دیوانی کسی را نگه دارند؟ در این باره دعاوی و زیاده گویی های روشنفکری جدید ایران، یعنی جانشینان شعوبیه ی قدیم، که هنوز سده ای از حضور تاریخی آنان نمی گذرد و جز تکرار واردات فرهنگی، هنری ننموده اند، درست به اندازه ی بی پایه گی آن، وسیع است.» (همان، ص101)

«غنای ادبیات پارسی و پیشنیه ی2500 ساله ی آن، یکی از عامل های مهم ارج و بزرگی مقام زبان ما در میان دیگر زبان های جهان است.(!)» (کریم کشاورز، هزار سال نثر پارسی، کتاب اول، ص 15)

«نگاه دقیق به این مدعای چند سطری بی محمل و موضوع نزد یکی از نام آورترین روشنفکران معاصر، ما را با رگه های غیر علمی چنین تفکراتی که آغشته به تصورات شوونیستی شعوبیه و حاصل تبلیغات یک سده ی اخیر تاریخ نویسان یهود است، آشنا می کند. آقای کشاورز، نخست زبان پارسی را از2500 سال دارای غنا می شناسد و این غنا را عامل ارج و بزرگی زبان ما، بین ملل جهان می داند! ایشان نیز به همان علتی گرفتار مانده اند که بخش عمده ای از روشنفکری و ملی گرایان افسانه پرست ایران کنونی دچار اند و بنا به توصیه و توجیه مورخین غیر ایرانی و از برکننده گان ایرانی آن، در سده ی اخیر، هر چیز ایران و از جمله زبان آن را از 2500 سال پیش، یعنی از مبدای هخامنشیان آغاز می کنند! چندان که گویی بومیان و اقوام و ملت های این جغرافیا از4000 سال پیش از هخامنشیان با ایما و اشاره سخن گفته اند و در ایران، چیزی به نام خط و زبان و مثلاً ایلامی و اورارتویی نبوده است! بدین قرار، خواننده حیرت می کند که چرا آقای کشاورز، نام تالیف بسیار مهم خود را «هزار سال نثر پارسی» و نه «2500 سال نثر پارسی» گذارده اند؟ زیرا ذهن آموخته ی ایشان، علی رغم سخن پراکنی ها و شیرین زبانی های تاریخی- فرهنگی از قماش بالا، نیک می داند که خط و زبان کنونی ما از یک هزاره پیش، دورتر نمی رود و اگر غنایی در زبان پارسی به طور اعم و البته تنها در بخش ادبیات مالوف آن می یابیم، چنان که به تفصیل خواهم آورد، فقط و فقط نتیجه ی ترک خط و زبان الکن و ابتر کهن ایران به نام خط و زبان پهلوی و گزینش خط و زبان شگفت، زاینده و   گوهرمایه ی عربی است.» (همان، صص101-102)

این که این فارسی یا پارسی، واقعاً چه بوده است، به درستی معلوم نیست. آن چه هم در توضیح آن می آید، هرگز نمی تواند به جای دری استعمال شود. مثلاً آن چه را علامه علی اکبر دهخدا از فارسی/ پارسی آورده است، نه در تاجکستان و نه در افغانستان، معمول  نیست.

معانی كلمات پارس، پارسي، فارس، فارسي و فارسيان در فرهنگ دهخدا:

• پارس: صورت ديگری از كلمه ي فارس است منسوب به قوم فارس...
• پارس: نام سرزمين پارس.
• پارس: نام قوم فارسي.
• پارس: آواز سگ، بانگ سگ، علالاي سگ،‌ عوعو، عفعف، وغواغ، وعوع، وكوك، نوف.
• پارسي: يكي از لهجات قديم ايران...
• پارسي: منسوب به ايالت پارس... اهل فارس، مردم فارس...
• پارسي باستان: يا پارسي قديم يا فرس قديم يا پارسي هخامنشي؛ يكي از لهجات كهن ايران كه كتيبه هاي شاهان هخامنشي بدان نوشته شده...
• فارسي: فارسي بُريدن، ‌مقابل راسته بُريدن. بُريدن آهن و تير است به طوري كه مقطع عمود بر طول آن نباشد(مورب بُريدن).
• فارسي: منسوب به فارس كه فارسيان و ممالك آنان باشد...
• فارسيان: طايفه ي فارسيان كه در حدود شاهرود و سنخاص متوقف مي باشند و خط كرد محله ي شمال استرآباد، قاتول، فندرسك، فارسیان، سنخاص و جنوب اسفراين، محل سكونت آنان است كه در حدود شهرستان هاي شاهرود و بجنورد امروزي است...
• فارسيان: دهي از دهستان كوهستان بخش مينودشت شهرستان گرگان كه در 24 هزارگزي خاور مينودشت واقع است...
• فارسيان: دهي ست از دهستان حومه ي بخش مركزي شهرستان قزوين كه در12 هزار گزي جنوب باختر قزوين واقع است...

زبان دری و به تبع آن تاجکی که بیشتر با هویت تاجکان موجه است، در قرن چهارم هجری شناخته می شود، نه به این معنی که یک شبه زاده شده باشد، بل آثار کتبی آن که شامل اشعار و نوشته های زمخت و سُست اند، و بعد ها به نام سبک خراسانی نامگذاری کرده اند- زیرا برای آن میزان بالای اصالت های غیر عربی می تراشند- با خصوصیاتی زاده می شود که تفاوت های لهجه یی آشکار با نمونه های فارسی دارد. البته باید بیافزایم که تفاوت های لهجه یی صرف به معنی تغییر آوایی کلمات یا مخرج ها نیست، بل تداخل زبانی نیز بالای آن ها اثر می گذارد.

در مرکز افغانستان که حوزه ی فرهنگی هزاره جات است، تفاوت های لهجه یی دری به قدری ست که بسیاری از کلمات آن برای دری زبانان مناطق دیگر اصلاً قابل درک نیستند. عین این شباهت در لهجه ی اصفهانی وجود دارد. لهجه یی فارسی اصفهانی در ایران، برای بقیه ی فارسی زبان های ایران، اکثراً غیر قابل فهم می باشد.  

در سال های اخیر، بحث های کلیشه یی این که فارسی بگویم یا دری یا فارسی عمومیت دارد، کاملاً بازخوانی شده اند. در حالی که نیاز های سیاسی، ضرورت حفظ نام دری برای افغانستان را اهم می سازند، ساختار این زبان، مشکل آفریده است.

ایرانی ها از نیم قرن بدین سو تلاش کرده اند زبان به اصطلاح فارسی را به عنوان زبان مستقل در یونسکو ثبت کنند. سازمان جهانی یونسکو با تعریف ها و معیار های مشخص، تاکنون نام فارسی را به صفت زبان واحد و مستقل نپذیرفته و شاید هرگز نپذیرد.

می دانیم که در دسته بندی زبان ها، به زبانی کامل گفته می شود که اشتقاقی باشد. زبان فارسی، یک زبان ترکیبی با درصد بالای تداخل زبانی از ده ها زبان دیگر است. تنها عدم حضور عربی در آن، نه فقط این زبان را از پشتوانه ی فرهنگی(آثار کلاسیک) که حیثیت آن را دارد محروم می کند، بل باعث می شود از کارایی بلند نوشتاری و گفتاری بماند. من در تحقیق جامع «دری یا به اصطلاح فارسی، زبان مادری چه کسی؟»، ساختار، ضعف ها و دشواری های زبان به اصطلاح فارسی را تشریح کرده ام که به وضاحت نمایانگر واقعیت هایی ست که این زبان به دلیل نبود بُنیه های کافی زبانی، باعث مغالطه شده است تا شاعران و نویسنده گان گذشته و کنونی به هر سیاقی که خواسته اند، آن را ته و بالا کنند.

این که تعریف بُنیه ی زبانی بر اساس تخلیق شاعران، و نه زبان شناسان، چه قدر موجه است، خطوط هنری و علمی را مشخص می کند. در افغانستان ما حرف در این است که بقای ارزش زبان دری با تفکیک آن از نام فارسی، موجه می باشد.  

در یک نمایشنامه ی سراپا مسخره که فقط باعث شد رییس جمهور را توهین کنند، آوردن نام فارسی در ارگ ریاست جمهوری، به مصداق کفری که از کعبه برخیزد، تمام مردم ما را برآشفت. البته فارس زده گان را کنار می گذارم که همزمان با استفاده ی گسترده از سخنان رییس جمهور که به تبع آن ها به او توهین می کنند، حتی کشور هایی را دچار تردید کردند که با تعریف ارزش های افغانستان، روزتاروز در همسویی بیشتر با ما، به نفع ما ارتباطات خویش را گسترش می دهند. به این دلیل، نشر برنامه هایی به نام دری و جداسازی آن از فارسی، نه فقط از موارد خوب اند، بل بیرون آوردن یک ارزش تاریخی از مفاهیم فارسیستی، نوعیت تاجکی برنامه هایی را نیز می سازد که در بسیاری کشور ها به خاطر جمهوری تاجکستان، لحاظ می کنند.

امروزه هیچ چیزی مهم تر از منافع واحد های سیاسی نیست. اگر در گذشته هایی که عدم هویت ملی و واحد سیاسی، تفکیک به وجود نمی آوردند، هرج و مرج نام ها و اصطلاحات مهم نبودند، نباید به نام این که در گذشته فارسی گفته اند یا فارسی دری ساخته اند، با سیاست هایی همسو شویم که به ضرر ما می باشند. برعکس باید این سوال را همیشه مطرح کنیم که اگر در حوزه ی به اصطلاحات اشتراکات فارسی یا ایرانی عمداً شمار می شویم، چرا هویت ها و تاریخ ما را تحریف می کنند؟ در حالی که سرمایه گذاری های زیادی صورت می گیرند تا با تضعیف نام های افغان و دری، به ما ضربه بزنند، به فارسی بازی دامن می زنند.

من شک ندارم که برنامه ی خیانت فرهنگی «افغاستان، گهواره ی زبان فارسی دری» با خلط آن، اگر از یک سو جزو بازی های کثیف سیاسی برای کسب آرای سیاه، ارگ را به قماری وادار کرده بود که در چند نوبت دیگر تا سرحد زیر سوال بردن مشروعیت تاریخی ما(توهین به بزرگان افغان در کنر) نمونه دارد، بعضی عناصر خواب بُرده که  در دگم فرهنگی، در خودشان رسوب کرده اند، برای آن که نمی توانند کار فرهنگی را بر اساس نیاز های روز تنظیم کنند و از جانبی القاب و اوصاف بسیار آن ها در گرو کسب افتخاراتی ست که در جعلیات به دست آورده اند، با خیانت واضح بعضی همتباران ما، فارسی را دوباره به ارگ آوردند. از همان زمان تا کنون، کفر برخاسته از ارگ، حتی در کشور هایی تاثیر منفی گذاشته است که همانند شبکه ی جهانی بی بی سی، با ایجاد بی بی سی دری، به استقلالیت و تنوع فرهنگی و قومی کشور ها هرچه بیشتر ارج می گذارند.

در زیر، شرح تاریخی دری را بخوانید. این کوشش که امیدوارم ادامه یابد، همچنان نیاز به تبیین اصالت های ما را بیشتر می کند؛ هرچند با تحقیق «دری یا به اصطلاح فارسی، زبان مادری چه کسی؟»، آرای خویش را آشکار کرده ایم، اما چون یک بخش مورد منازعه، برداشت از تاریخ کلاسیک است، در ذیل سعی کرده ام با اقتباس از صورت دری این زبان، تشخیص آن را که به نام دری مجزا شناخته می شود، با تفصیل بیشتر ارائه کنم.

بار دیگر تاکید می کنم با شهرتی که زبان دری به نام های تاجکی و فارسی/ پارسی نیز دارد و متکلمان آن ها سوا از تفاوت های لهجه یی و تاثیرات قومی که گاه به حد بالا، فهم این زبان را مشکل می کنند، حداقل در صورت معمول نوشتاری(دستور تعمیم یافته) چند زبانه نیستند.   

«در معنی کلمه ی دری، اختلاف است و در فرهنگ ها وجوه مختلف نگاشته اند. از آن جمله است که: گویند لغت ساکنان چند شهر بوده است که آن بلخ و بخارا و بدخشان و مرو است و طایفه ای بر آن هستند که مردمان درگاه کیان بدان متکلم می شده اند و گروهی گویند که در زمان بهمن اسفندیار چون مردم از اطراف عالم به درگاه او می آمدند و زبان یکدیگر را نمی فهمیدند، بهمن فرمود تا دانشمندان، زبان فارسی را وضع کردند و آن را دری نام نهادند. یعنی زبانی که به درگاه پادشاهان تکلم کنند و حکم کرد تا در ممالک به این زبان سخن گویند و منسوب به دره را نیز گویند؛ همچو کبک دری و این به اعتبار خوشخانی هم می توان بوده باشد، زیرا که بهترین لغات فارسی، زبان دری است. (برهان قاطع، حرف دال)

از میان تقریر ها و توجیه های دیگر چیزی که بتوان پذیرفت، دو چیز است: یکی آن که در دربار و میان بزرگان در خانه و رجال مداین(تیسفون پایتخت ساسانی) به این زبان سخن می گفته باشند. دیگر آن که این زبان، زبان مردم خراسان و مشرق ایران و بلخ و بخارا و مرو بوده باشد و جمع بین این دو وجه نیز خالی از اشکال نیست و مسائلی که این دو وجه را تایید می کند و در زیر یاد می شود: روایت ابن الندیم از ابن مقفع است که گوید: زبان دری، لغت شهر های مداین است و در دربار پادشاه بدان زبان سخن می گفتند و لغات مشرق و بلخ در آن غلبه دارد. برای تفصیل این روایت، رجوع کنید به مبحث مربوط به لهجه ها.

روایت یاقوت از حمزه ی بن الحسن و نص کتاب التنبیه ی حمزه که مطابق روایت ابن الندیم است، غالب عبارات فارسی که در کتب عربی از قول شاهنشاهان ساسانی و رجال آن عصر به عینه نقل شده است، به زبان دری است، نه به زبان پهلوی. از آن جمله عبارتی ست که جاحظ در کتاب المحاسن و الاضداد(طبع مصر، ص 128) گوید: «و وقع عبدالله بن طاهر: من سعی رعی و من لزم المنام ری الاحلام، هذا المعنی سرقه من توقیعات انوشرورانفانه یقول: هر ک روذ چرد، هرک خسپد خواب بینذ» و باز هم جاحظ در کتاب التاج، عباراتی از شاهنشاهان ساسانی ذکر می کند؛ مثل «خرم خفتار» و غیره که همه به زبان دری است و نیز طبری عبارتی از قول اسماعیل ابن عامر یکی از سرداران سپاه خراسان که مروان بن محمد، آخرین خلیفه ی اموی را دنبال کرد و در مصر به او رسید، و مروان در آن جنگ به قتل آمد، گوید: اسمعیل به خراسانیان گفت: «دهیذ یا جوانکان!» و جای دیگر از قول همو گوید(طبری، ج 3، حله ی 3، ص 65، طبع لیدن): «یا اهل خراسان! مردمان خانه بیابان هستید، برخیزید.» و این دو عبارت هم به زبان دری است. نیز ابن قتیبه در عیون الاخبار(جلد 1، ص 149، طبع قاهره) در شرح رزم «وهرز سوا»(1) با حبشیان در یمن، حکایتی ذکره کرده و گوید: «سواران ایرانی بر تیر های خود نام ها می نوشتند. گاه نام شاهنشاه، گاه نام خود سوار و گاه نام پسر و گاه نام زن. وهرز چون با صف حبشه برابر آمد، غلام را گفت تیری از ترکش برآور و فرامن ده! غلام، تیری برآورد و به دست سوار داد که بر آن تیر، نام زن وهرز نوشته شده بود. وهرز آن را به فال بد گرفت و به غلام گفت: تویی زن! و این فال بد به تو بازگردد! برگردان و تیری دیگر ده! غلام، تیر را به جعبه در انداخت و دست بزد و تیری دیگر برآورد و به دست خداوند داد. چون وهرز نگریست، باز همان تیر بود! پس وهرز در فالی که زده بود به اندیشه رفت و ناگهان با خود گفت: زنان! (در اصل کتاب عین این کلمه را آورده، سپس گوید: و زنان بالفارسیه النساء) سپس گفت: زن آن!(یعنی بزن آن را) نیکو فالی ست این! ... الخ»

(1) در عیون الاخبار، وهرز تقدیم راء بر زاء معجمه و در بعضی کتب، وهرز به تقدیم زاء بر راء مهمله دیده شده و باید املای اخیر درست باشد.

این داستان می رساند که وهرز، به زبان دری، سخن می گفته است و یا نقال سخنان آنان را تازیان به مناسبت آن که زبان بزرگان ایران، زبان دری بوده است، به همان زبان شنیده و روایت کرده اند؛ چه در زبان پهلوی، زن را کن گویند و دختر را کنیزک، ولی فعل زدن را با زاء معجمه آورند و در زبان پهلوی بیرون آمدن نام منکوحه وهرز با فعل «زن»، جناس نباشد و این تجنیس تنها در زبان دری صورت پذیرد و از همه معتبرتر، روایتی ست که ابن قتیبه در عیون الاخبار(ج 4،ص 91، طبع قاهره) از قول علی بن هشام آورده و گوید: در شهر مرو مردی بود که برای ما قصه های مبکی نقل می کرد و ما را می گریانید. سپس از آستین طنبوری برآورده می خواند: ابا این تیمار باید اندکی شادی... و این عبارت هم که شعر هفت هجایی است، بلاشک زبان دری است و از این دست جمله های دری که از قول بزرگان عهد ساسانی نقل کرده اند، در کتب تاریخ و ادب بسیار است، و جمله های پهلوی هم در آن میان دیده می شود، لیکن غلبه با جمله های دری است و از این رو می توان رای ابن مقفع را تایید نمود.

دلیل قوی تری که بر اثبات قول ابن مقفع و صاحبان فرهنگ فارسی داریم، انتشار زبان دری است بار اول از جانب مشرق نیمروز؛ زیرا که می دانیم زبان عامه ی مردم مغرب ایران، پهلوی بوده و غالب کتب دینی و ادبی و علمی که در آن حدود نبشته شده است، به زبان پهلوی بوده است و شعر هایی هم که در مملکت جبال و همدان و آذربایجان و طبرستان مغرب ایران گفته می شد، تا مدتی به زبان پهلوی یا طبری یا سایر زبان های محلی بود؛ لیکن قدیمی ترین اشعار فارسی که در خراسان و سیستان از طرف حنظله ی بادغیسی و محمد بن وصیف سکزی و بسام کرد خارجی و غیره هم گفته شد، به زبان فصیح دری بود و سرود کرکوی بنا به روایت تاریخ سیستان(که خواه آن را ساخته ی پیش از اسلام و خواه ساخته ی اوایل یا بعد از اسلام بدانیم، برای مقصود ما تفاوتی ندارد) هم به زبان دری است(رجوع کنید: تاریخ سیستان، طبع تهران، ص 37) نه به زبان پهلوی. نیز قدیمی ترین کتب فارسی که از دوره ی اسلامی به دست ما رسیده یا خبر آن را شنیده ایم، مانند مقدمه ی شاهنامه ی ابی منصوری و بالطبع خود شاهنامه ی منثور، همو که قبل از نیمه ی دوم قرن چهارم هجری تدوین شده، و ترجمه ی تاریخ طبری که در سیصد و پنجاه و دو از طرف ابو علی محمد بن محمد البلعمی وزیر منصور بن نوح سامانی به عمل آمده و ترجمه ی تفسیر طبری و حدودالعالم و گرشاسب نامه ی ابوالموید بلخی که تاریخ سیستان را مجمل التواریخ از روی آن فصول نقل کرده اند، و نیز کتاب دیگر به نام عجایب البلدان، تالیف ابوالموید بلخی که نسخه ی ناقصی از آن موجود می باشد، و کتاب الابنیه فی حقایق الادویه که شرح هر کدام خواهد آمد و همه به زبان فصیح و استوار و پخته شده ی دری نگارش یافته است، از کالای ادب و فرهنگ خراسان به شمار می رود و از پخته گی عبارات و استحکاک ترکیبات و شیرینی لفظ و معنی پیداست که نثری قدیم و پرورش یافته ی سالیان، بل که قرن های دور و دراز است و به مراتب از کتب های نثر پهلوی که شاید بعضی در همان قرن تالیف یافته است، پخته تر و جامع تر و از لحاظ تطور کامل تر است.

این معنی ظهور نظم و نثر دری که آثار رودکی و شهید و فردوسی و بلعمی و ابوالموید و تاریخ سیستان، نمونه ی زیبای آن است، می رساند که این زبان، لهجه ی خاص مردم خراسان و ماوراءالنهر و نیمروز و زابلستان بوده است، و مردم مغرب و مرکز و شمال و جنوب غربی ایران که تا دیری جز به پهلوی یا طبری سخن نمی گفتند، بعد از نشر آثار ادبی دری از خراسان به سایر بلدان ایران، آنان نیز از این شیوه ی زیبا پیروی کردند و رفته رفته از اشعار فهلوی یا رازی یا طبری(2) یا نثر طبری و پهلوی(چون اصل مرزبان نامه ی ویس و رامین) که در عصر دیالمه متداول بوده است، دست برداشتند و تابع سبک و    لهجه ی شیرین و سهل المخرج دری گردیدند.

(1) مانند اشعار علی فیروز و مسته مرد و فهلویات بابا طاهر و پیش از او اشعار بندار رازی و غیره...(رجوع کنید: رساله ی شعر در ایران، مجله ی مهر، سال پنجم، تالیف نگارنده)

(2) شاید کسی اعتراف کند که سبب ظهور ننمودن شعر و نثر دری در مغرب ایران و شمال ایران پیش از ظهور ادب دری از خراسان، آن است که مغرب ایران و شمال و جنوب غربی آن به واسطه ی قرب جوار با بغداد، بیشتر از خراسان در زیر تاثیر سیاست و نفوذ لشکری و کشوری تازیان قرار داشته و به این جهت مجال و میدان و فرصتی برای گفتن شعر یا نوشتن نثر به دست نمی آورده اند، و آن چه گفته و نوشته اند، به عربی بوده است. برخلاف خراسان و سیستان که به واسطه ی دور بودن از پایتخت دولت عرب و داشتن امیران مستقل و گردنکش، مجالی برای گفتن شعر و نوشتن کتاب به زبان ملی و نژادی خود به دست آورده اند.

این اعتراض وارد نیست، چه اولاً خراسان و سیستان نیز در زیر نفوذ مرکز خلافت تا دیری رنگ عربی به خود گرفته بود و ادبای آن سامان در سرودن شعر و تالیف کتاب به زبان عربی، دست کم از مردم سایر شهر های غربی و مرکزی و شمالی نداشتند و با مراجعه به «یتمه الدهر» ثعالبی و «دمیه القصر» باخرزی و «منشات» ابوبکر خوارزمی و بدیع الزمان همدانی و سایر ارباب براعت و اصحاب فضل، این معنی مبرهن می شود و شکی نیست که توجه سامانیان و بعضی از صفاریان و غزنویان به شعر عربی، کمتر از توجه آل بویه و صاحب ابن عباد و شمس المعالی نبوده است. به عوض در دربار عضدوالدویه و قابوس و صاحب نیز شاعران ایرانی مانند علی پیروزه و مسته مرد و بندار رازی و غضایر و منصور منطقی وجود داشتند. معذلک می بینیم که شعر و نثر دری بالطبیعه در خراسان به ظهور آمده و با اندک توجهی از طرف ملوک اطراف، شعراء و دبیران به گفتن شعر و پرداختن کتب به زبان دری استقبال کرده اند و در همان حال یک بیت شعر و یک رساله به این زبان در مغرب و شمال و جنوب غربی در قرن چهارم به وجود نیامده است: و اگر هم شعر یا کتابی دیده شده و یا ذکر آن رفته است، به زبان پهلوی یا طبری است؛ مگر در اواخر عهد سامانیان و آغاز دولت غزنویان و سلاجقه که به تدریج سبب فتوحات آن سلاطین در ری و جبال و گرگان و اصفهان و آمیختن فضلای شرق و غرب با یکدیگر و انتشار اشعار و کتب تاریخی و ادبی خراسان در سایر شهرستان های ایران و سیر دواوین شعر از خراسان به سایر نقاط ایران، زبان دری، زبان ادبی و علمی ایران شناخته شد و با تسلط دولت سلجوقی بر عراقین، این معنی قوت یافت و شعرای بزرگی پس از غضائری و قطران و ابوالمعالی رازی در اقطار شمالی و مرکزی و غربی این مملکت پیدا شدند.

تاریخ قم، چند شاعر فارسی را که معاصر سامانیان بوده اند، در جلد اول کتاب سبک شناسی ملک الشعراء بهار ذکر کرده و شرح آن را به جلد دوم، محول نموده است، اما چون جلد دوم این کتاب در دست نیست، نمی دانیم که تاریخ حیات و سبک شعر آن ها از چه قرار است؟ هرچه باشد باز اساس نظر ما را نمی تواند تغییر بدهد و حق تقدم را از خراسان سلب نماید.

مطلب دیگر که قول ابن مقفع را تایید می کند، باقی مانده ی لهجه ی های محلی است که شرح آن از موضوع بحث ما که تاریخ تطور ادبیات دری است، خارج می باشد، لیکن همین قدر کافی ست اشاره شود که هم امروز در خراسان- خاصه افغانستان و بخارا و تاجیکستان، نمونه های بارزی از طرز تلفظ زبان دری در روستا ها موجود است، اما در مرکز و غرب و جنوب ایران، آن جایی که ترکی نفوذ نکرده است، لهجه های محلی یا کردی و لری است یا پهلوی شمالی یا پهلوی جنوبی؛ چنانی که زبان شهر و روستای اصفهان و فارس و نهاوند پُر است از لغات و اصطلاحات و حتی طرز ادای کلمات پهلوی از قبیل راست به کسر الف و «کو» به جای «که» و تلفظ «ا» به «ج» و حرف عطف و لغت «داد» به معنی «سن» در لغت «همداد» به معنی «همسن» که در فارس شایع و از لغات پهلوی است و غیره و هیچ یک از این حرکت ها و ترکیبات در زبای دری نبوده و در خراسان نیز وجود ندارد. بالعکس بسا لغات و اصطلاحات و ترکیبات دری که در زبان پهلوی نیست، ولی میان مردم خراسان متداول است.

باری مهم ترین اسنادی که حکم قطعی در صحت روایت ابن الندیم و ابن مقفع و حمزه می دهند، «اوراق تورفان» و «بقیه الباقیه» کتب دینی مانویان هستند که مورد توجه و اعتنای خاورشناسان قرار گرفته و پس از دقت دریافته اند که این نوشته ها ریشه و پایه ی کهن زبان دری بوده و از لغت های بسیاری ترکیب یافته اند که خاص زبان مذکور و در     شاخه ی پهلوی جنوبی دگرگونه می باشند.

از اسناد نامبرده گویا شکلی نمانده باشد که زبان دری، خاص مردم خراسان و مشرق ایران بوده و در دربار تیسفون و در میان درباریان و رجال مملکت شاهنشاهی هم این زبان متداول بوده است. از این رو آن را دری گفتند؛ چه «در» به زبان ساسانی به معنی پایتخت و دربار است و اگر کبک دری منسوب به دره است، دلیل این نتواند بود که زبان دری به معنی دربار یا پایتخت نباشد، و تواند بود که این دو لفظ هر یک به یک مفهوم دیگر معنی دهند و الزامی در یکی بودن هر دو لفظ نداریم. بنا بر این، سوالی باقی می ماند که چه طور شده است که زبان مشرق ایران در مغرب آن کشور، درباری شده است؟ شاید جواب این باشد که در عهد آزرمی و پوران و یزد گرد، این زبان به همراهی پهلویان، یعنی اتباع فرخ هرمز، پدر رستم، که همه از خراسان بودند و طبری آنان را فهلویان نام می برد، به دربار تیسفون راه یافته و در مدت طولانی نفوذ آن طایفه در پایتخت، این زبان نیز در دربار ریشه دوانیده است و مصادف با دخول تازیان در مداین، زبان دری در دربار شایع بوده است.(متاسفانه ابهام که از اسطوره ریشه می گیرد، شناخت اصالت های دری یا به اصطلاح فارسی را خیلی دشوار می سازد. م.ع)

عقیده ی دیگری هم در وجه تسمیه ی دری هست که گویا هنوز دلیل قطعی برای تحقیق آن در دست نداشته ایم، و آن این است که دری، مخفف تخاری باشد که خا به ها هوز(مطابق قاعده ی زبان فارسی) بدل شده و الف آن به فتحه  بدل گردیده(تهری) و با تبدیل تا به دال که معمول به زبان فارسی است، دهری و بالاخره دری شده باشد؛ چه تخار ها مردم ایرانی بودند و پس از کوچ کردن از حدود تبت، وارد خاک بلخ و نواحی مرکزی افغانستان امروزی شدند و تخارستان به نام آنان نامبردار گشت.(دانشمند ایرانی، تخاری ها را ایرانی هایی می داند که «پس از کوچ کردن از حدود تبت»، تخارستان را ساخته اند. باز هم عطف توجه می دهم که تبت در حدود ایران اسطوره یی نبوده است. م.ع)

هرچند بعضی خاورشناسان، زبان تخاری را جزء دسته ای از زبان های هند و اروپایی از طبقه ی سانتوم می شمارند و اگر این معنی محقق شود، وجه تسمیه ی اخیر باطل می شود و یا تاریخ این تسمیه به وقتی تنزل می کند که تخار ها در نواحی بلخ ساکن شده و زبان آن ها با زبان سغدی، مخلوط شده است.

 به هر صورت، در این که زبان دری از لهجه های شرق است، شکی نیست؛ خواه در اصل آن را تخاری و خواه منسوب به دربار بدانیم و خواه ماخذ دیگری برای وجه تسمیه ی آن فرض کنیم.

تخار ها طایفه ای از ایرانیان بودند که در قرون قدیمه و قبل از مهاجمات هون ها و ترکان آلتایی به ماوراءالنهر، در حدود مرز های ایران و تبت ساکن بودند و زبان آنان شاخه ای از زبان ایران بود و مانی پسر فدیک در میان آن جماعت می زیسته و از این رو او را چینی نامیده اند.

پس از هجوم مردم آلتایی به حدود مذکور که از آن پس به ترکستان موسوم شد، تخار ها کوچ کرده به داخل ایران آمدند و در حدود بلخ و بدخشان و غور سکنی گزیدند و نام تخارستان را از خود به آن نواحی دادند.(به ویژه در غور، نام تخارستان معمول نیست. م.ع)

جاحظ در البیان و التبیین، ج 3، ص 6، روایتی دارد که اگر غلط نباشد، مایه ی تحیر است و آن چنین است که از قول شعوبیه گوید: «و قد علمنا اخطب الناس الفرس و اخطب الفرس اهل فارس و اعذبهم کلاماً و اسهل هم مخرجاً و احسنهم ولائاً و اشدهم فیه تحنکا اهل مرو و افصهم باالفارسیه الدریه و اللغه اهل قصبه الاهواز» و معلوم نیست چه گونه مردم اهواز در لغت دری و پهلوی که هر دو سوای زبان خودشان بوده است، افصح بوده اند؟ مگر معتقد شویم که غلط است و اصل چنین باشد که «واشدهم فیه تحنکا و افصحهم باالفارسیه الدریه اهل مرو و باللغه الفهلویه اهل قصبه الاهواز» که در صورت صحت این فرض، باز عقیده ی ابن مقفع تایید شده است.» (رساله ی زبان ایرانی، نسخه ی مجازی، سال 1389ش، از صفحه ی 2 الی 8)

رضا علوی:

«براي دوستداران زبان دري، نظرات و تحقيقات مختصری را از دانشمندان، صاحب نظران و نويسنده گان مطرح جمع كرده ام. اميد پاسخگوي سوال هاي شما باشند.
١- پرفيسور محمد حيدر ژوبل، استاد قبلي دانشکده ی ادبيات دانشگاه كابل و مولف  كتاب «تاریخ ادبيات افغانستان» در ص٢٢، کابل، چاپ سال ١٣٣٦ش مي نويسد: زبان دري، تاريخ چيز كم دو هزار سال دارد. در دوره هاي قبل از اسلام وجود داشته و در افغانستان به وجود آمده... نخست زبان مردم خراسان بوده و بعداً انتشار آن به غرب(ايران امروز) صورت گرفته است.

‌٢- عبدالحي حبيبي، پژوهشگری که از جملهء مفاخر زبان پشتو نيز است، در كتاب با ارزش خود «تاريخ افغانستان بعد از اسلام» در صص ٧٣٨-٧٣٩، کابل، چاپ سال ١٣٥٧ش مي نويسد: كشف كتيبه هاي بغلان كه با رسم الخط يوناني و با زبان تخاري يا دري قديم نوشته شده، كاملاً پرده از روي حقايق برداشت و حدسيات و تخمين
هاي دانشمندانی را كه فارسي و دري را از منشأي پهلوي ساساني و گاهي مولود مختلط پهلوي و عربي و غيره مي دانستند، باطل نمود.

اين نظر جديد علمي كه زبان دري افغانستان از پهلوي نزائيده و اکنـون «يک سـند قـوی و واضح را پيدا کرده»(سنگ نبشتهء بغلان و سرخ كوتل) بل که در مدت يک هـزار و هـشـت صد سـال تا دو هـزار سـال پيـش از اين، زبان تکـلم و تحـرير و ادب دربار بوده... کشـف سـنگ ‌نبشـتهء گرانبهـا، تحـولی را در عـلم زبان‌شـناسی و تاريخ ادبيات افغانسـتان به وجود می‌ آورد و عـقايد کهنه را متزلزل می‌ گرداند. زبان دری به شکلی که در اين نوشـته ثـبت شـده در حـدود قرن اول و دوم ميـلادی، يعنی دو هزار سـال قبـل وجـود داشت.

ايشان در مجله ی آريانا، شماره ی سوم سال ١٣٧٧ش، ص٥٨ در شـرح هفت کتـيبه ی قديم می ‌نويسـد که: «کـتيبهء سـرخ کوتـل بغـلان که در حـدود۱۶۰ ميـلادی به زبان تخاری( دری قديم ) نوشـته شـده اسـت، نشـان می ‌دهـد که زبان دری، قبـل از ورود اعراب به اين سـرزمـين رايج بوده اسـت و جرو بحث مورخـين و باسـتان ‌شنـاسان که عمـدتاً در حاشـيـهء غربـی و جـنوب غـربی قـلمـرو زبان فارسـی متمرکز اسـت، نتيـجه‌ای نـداد؛ زيرا در حـدود مـذکـور، زبـان پهـلوی رايـج بـوده است.»

٣- پرفيسور عبدالاحمد جاويد، ريیس قبلي دانشگاه كابل و پژوهشگر برجسته ی ادبيات و زبان فارسي در مجله ی آريانا- برونمرزي، شماره ی ٤، سویدن، سال ١٣٧٨ش، ص٨ مي نويسد: وجود زبان دري پيش از اسلام ثابت است. از قرن اول و دوم، به جز چند شعر هجائي، آثار ديگري به ما نرسيده، اما در قرن سوم است که گوينده گاني در بلخ، بخارا، هرات وسيستان پديد آمدند و بنيان ادب دري را گذاشتند. چنان چه در آن روزگار يك بيت شعر، يك رساله و يا يك كتاب در سراسر ايران امروز به وجود نيامده و اصولاً هم نبايد باشد.»

حالا نظرات شخصيت هاي ادبي و فرهنگي شناخته شده ی ايران در مورد زبان دري را برمی شماریم:

٤- سعيد نفيسي، استاد قبلي دانشگاه تهران و نويسنده و شاعر برجسته ی ايران در «فرهنگ هاي فارسي» ص ٦٩ می ‌نويسـد: «... به دلايـل بسـيار بر من مسـلم اسـت که سـرزمين اصلی زبان دری، خـراسـان و ماوراءالنهر بـوده... و بـعـداً زبان دری در نـواحـی ايـران کـه قـلـمرو اصلی آن نـبوده، انتشـار يافـت...»

٥- دكتر جلال متيني، مدير مجله ی ايران شناسي و محقق ايران شناس و شاهنامه ی فردوسي در آن مجله در شماره ی ٢ سال ٢٠٠٢م مي نويسد كه: «زادگاه زبان و ادب فـارسي در قـرن سـوم و چهـارم هـجری، خراسـان و ماوراءالنـهر(فرارود ) اسـت.  نـيـز زبان فـارسی، زبان مردم خـراسـان و ماوراءالنهر در قـرن سـوم و چهارم هـجری در طی هـشـت تا نه قـرن به سـراسـر ايران و سـرزمين‌ هاي غـير ايراني، آناطـولی، شــبه قارهء هــند، و بالکان و چـيـن، راه يافـت.»

٦- ذبيح الله صفـا، پژوهشگر و نويسنده و استاد ممتاز دانشگاه تهران و نيز مولف كتاب «تاريخ ادبيات ايران» در كتاب «گنج سخن»، تهران، چاپ سال ١٣٢٩ش، ص٢٨
می‌نويسـد که: «هـمين زبان [دری] همچـنان که می‌دانيم، در نخسـتين روزگـاران ادب فارسـی، علاوه بر دری، پارسـی و يا پارسی دری هم نامـيده می‌شد،
و پارسی در اين جا مقـابل عـربی و تازی يا ترکی اسـت، نه به معـنای زبان که منشـای آن ولايـت فارس بـاشـد. قـول خاورشـناسـانی که فـقط به اکتفا بر تسـميهء ظاهری اين زبان، آن را از سـرزمين فارس دانسـته اند، به کلی باطل و حاکی از جهـل آنان اسـت و همچنين اين کردار بعضی‌ها که می‌کوشـند دری و پارسی را از يکديگر مـتمايـز و جـدا شـمارند و حـال آن که پارسی، دری اسـت و دری، پارسی است. در نتيجه معلوم مي شود كه زبان دري برخاسته و پرورش يافتهء سرزميني به نام افغانستان است و با وجود اين كه تجاوز امپراطوري قدرتمند عرب ها به نام گسترش اسلام و عربي سازي زبان و فرهنگ سرزمين هاي فتح شده يكي از اصل هاي اول بوده است، اما زبان دري با وجود فضاي به شدت اختناق حاكم زبان دين و دولت كه عربي بوده و صد ها سال ظالمانه بر پيكر آن جولان زده است، خود را حفظ كرده و در بستر تاريخ، جوانه هاي سبز خود را در دل دره و كوه اين سرزمين حفظ كرده و با رشته هاي قوي، نه تنها خود را بل كه خيلي از زبان هاي محلي و لهجه هاي متعدد را در برابر خطر نابودي، سپر شده است.»

در ايران تا نيمه ی قرن چهارم با همان زبان پهلوي تكلم مي كردند. در كتب تاريخ عرب پس از قرن اول هجری عرب ها در ثبت سرزمين فتح شده ی شرقي هميشه الفارسيه و الدريه را رعايت كرده اند.

از دلایل تغيیر نام كه زبان دري به هويت اصلي خود برگشت، سياست ها و فعاليت های فرهنگستان فارسي زمان پهلوی ها نیز بودند. بالاخره اين تحریكات، حكومات افغانستان را هم راحت نگذاشتند و آن ها رسماً نام دری را که اصالت آن را می سازد، در قانون اساسي سال ١٣٤٢ش ثبت كردند. 

شرح تصاویر:

پُست صحرا کریمی، دختر با استعداد و وطن دوست افغان که اکنون رییس موسسه ی دولتی افغان فلم است و عکس روی جلد یک کتاب چاپ زمان امارت مرحوم اعلی حضرت امیر عبدالرحمن خان(رح) که نام دری به نام لسان/ زبان در آن به وضاحت خوانده می شود. از چنین کتاب هایی که در زمان امیر عبدالرحمن خان، امیر حبیب الله خان و شاه امان الله منتشر شده اند، به ده ها عنوان وجود دارند. بعضی آن ها در هند نیز به چاپ رسیده اند.

یادآوری:

از طریق لینک زیر، کتاب «دری افغانی» را رایگان دانلود کنید!

https://www.ketabton.com/book/12780