کتاب های دری افغانی
(معرفی کتاب «فهرست کتب چاپی دری افغانستان»)

مصطفی عمرزی

رونق فرهنگی در افغانستان معاصر، به خصوص در دومین امارت مرحوم امیر شیرعلی خان، جایگاه نویسنده گان را دوباره مشخص کرد، اما تجاوز دوم انگلیس، عمر تحرک نو فرهنگی ما را که با تورید ماشین های صنعتی، چاپ نخستین جراید و انتشار کتاب ها را هم در برمی گرفت، کوتاه می کند.
در امارت اعلی حضرت امیر عبدالرحمن خان، جامعه ی ما که به اثر چند دهه تجاوز و دسایس رذیلانه ی انگلیس ها، آسیب های جدی دیده بود، بیشتر در حد تمرکز سیاسی، اقتصادی و عمرانی باقی می ماند. امیر با کفایت با همسان سازی جغرافیای تحت تسلطش و مهارت های دیپلوماتیک، داخل افغانستان را از شر انگلیس، پاک می کند. بنا بر این، در کنار افزودی به توان نظامی، توجه به خودکفایی، که برای نخستین بار کارخانه های افغانی در این زمان به تولید انبوه نیاز های اردو و مردم اقدام می کنند، با ساخت و ساز کاخ ها، ویلاها، باغ ها و اماکن عام المنفعه، پیش زمینه هایی می شوند که بعداً در بستر آن ها، رونق فرهنگی امارت مرحوم حبیب الله خان، حتی شهرت منطقه یی به دست می آورد.

 در سلطنت اعلی حضرت امیر عبدالرحمن خان، در کنار چاپ گسترده ی کتاب های نصاب رسمی مدارس، صد ها عنوان کتابی نیز منتشر می شوند که امیر، جهت آگاهی های علمی و توجیه سیاست های خودش می خواست.

جنبش مشروطیت و عطش مرحوم امیر حبیب الله خان، رونق فرهنگی افغانستان را به جایی می رسانند که «سراج الاخبار افغانی»، انگلیس های مزرور را تحریک می کند تا به هر وسیله ای که باشد، جلو آن را بگیرند. در این زمان، چاپ کتاب به انبوه می رسد و مردم ما در ماهیت ادبیات دری، نوآوری هایی را می بینند، که مرحوم علامه طرزی، سعی می کرد به جای ادبیات عرفانی جمود فکری، مداحی و گدایی شعر فارسی، وسیله ی فرهنگی نوشتار، با ذهنیت دهی مثبت مردم، به تعالی اجتماعی کمک کند.

برخلاف چند حسود مغرض که می خواهند شاهکار های نظم و نثر علامه طرزی را تحت تاثیر جمود فکری آثار کلاسیک فارسی قرن ها قبل، تحریف کنند، زبان دری در این زمان، برای اولین بار در افغانستان و حتی در سطح منطقه، به وسیله ی مهم و مقدسی مبدل می شود که بسیار با آلوده گی های عرفانی، شعر مداحی و جعل شاهنامه سازی ها کاری نداشت. از همین زمان است که استفاده ی گسترده از ادب دری برای بیان خواسته های ملی و اولویت های سیاسی و اجتماعی، کُل جامعه ی افغانی را تحریک می کند.  

در سلطنت امیر حبیب الله خان، علامه طرزی با ترجمه ی کتاب های غربی، فرهنگیان افغان را تشویق می کرد با نگرش به دنیای وسیع سوژه، سعی کنند از داشته های جهانی  برای غنای فرهنگی افغانستان، استفاده کنند تا محدود به میراث فرهنگی جمود فکری فارسی نمانند.  

چاپ انواع کتاب و نشریه در سلطنت های امیر حبیب الله خان و شاه امان الله، آن قدر جالب و وسیع اند که اگر نشرات هندی آن زمان را سوا کنیم، در کیفیت و کمیت، به سطح منطقه، قابل ستایش اند.

از سلطنت شهید اعلی حضرت نادرخان تا پایان ریاست جمهوری شهید داوود، رونق فرهنگی نو افغانستان که به کلی با گذشته ها فرق می کرد، در تنوع سوژه و سرمایه گذاری هایی که می شد، به هزاران عنوان کتاب هم می رسد.

ما طی سال های اخیر، چنانی که درگیر هجوم فرهنگی بیگانه استیم، درگیر رونق فرهنگی داخلی خود نشده ایم، هرچند عدم توجه کافی دولت های بازار آزاد در این زمینه، مشکل اصلی خوانده می شود، اما در فضای باز کنونی، عدم بازنگری و عدم بازچاپ آثاری که متاسفانه تا پایان امارت ملایان، ضد مشی حکومت های ایدیالوژیک، خوانده می شدند، غبار طولانی را روی هزاران زحمت فرهنگیان افغان، گسترده اند.

نشرات افغانی، به خصوص از زمان امارت مرحوم امیر حبیب الله خان تا پایان ریاست جمهوری شهید داوود، یک خصوصیت بسیار مهم دارند. می دانیم که آن چه در این فاصله، عبارت از کار فرهنگی ماست، تحت تاثیر حکومت های ملی که اساسات و مواد افغانیسم را به وجود آورده اند و از رهگذر کمی و کیفی، اکثراً متاثر از ایدیالوژی های چپی و راستی نیستند، شناخته می شود.

اهمیت بازنگری و بازچاپ کتب دری افغانی در حالی که در تمام عرصه ها، از نیاز های نسل جوان ماست که آن ها را نخوانده اند، تا پُر کردن خلایی که با کمبود کنونی چاپ داخلی، به نوعی برای نشرات خارجی زمینه ساخته اند، و نیز بر اثر اغراض نشریات خارجی، ذهنیت های ضد افغانی نضج می یابند، مهم می باشد.

جالب تر از همه، تنوع، کمیت و کیفیت کتب دری افغانی است که متاسفانه حافظه ی تاریخی این بخش ما، به اثر حکومت های ایدیالوژیک، کاملاً آسیب دیده است(فراموشی).

در زیر، کتابی را معرفی می کنم که نمایانگر یک بخش مهم رونق فرهنگی افغانستان از زمان دومین سلطنت مرحوم امیر شیرعلی خان، تا اواخر ریاست جمهوری شهید محمد داوود می باشد.

در کتاب «فهرست کتاب چاپی دری افغانستان» که در سال 1356 شمسی، منتشر شده است، گنجینه ای از کتاب های دری افغانی، معرفی شده اند. نگاهی به عناوین و مشخصات آن ها، اهمیت بازنگری و بازچاپ آن ها را آشکار می کند.

«فهرست حاضر که یک «فهرست عمومی» می باشد، تعداد1200 کتاب از فرآورده های فکری نویسنده گان و مترجمان و شاعران وطن را احتوا می کند که همهء آن ها مستقیماً دیده شده و هیچ کدام از روی فهرست دیگری گرفته نشده است.

قرار بود کتاب های پشتو و دری چاپ افغانستان در این فهرست، یک جا نمودار گردند، ولی معلوم گردید که محقق فاضل و پُرکار، شاغلی حبیب الله رفیع، فهرست کتاب های پشتو را به نام «پښتو پانگه» در دست تهیه دارند و به تعداد500 جلد اثر شدهء زبان پشتو در افغانستان و پشتونستان و هندوستان و اتحاد جماهیر شوروی و فرانسه را در جلد اول آن به ترتیب الفبایی نام مولفان، آمادهء چاپ گردانیده اند. بنا بر این و با مفاهمه ای که صورت پذیرفته، این فهرست به کتاب های زبان دری و کتبی که متن آن ها به هر دو زبان، تهیه شده، اختصاص پیدا کرد...

از هنگام ورود ماشین چاپ به افغانستان تا امروز، یعنی در ظرف قریب یک صد سال، تعداد کتاب های مطبوع به زبان دری در داخل کشور، بدون کتب درسی و قوانین و پامفلیت ها، تخمین به2000 هزار عنوان بالغ می گردد که این فهرست بیشتر از نیمهء آن را در خود دارد و نمایانگر همهء آن ها نمی باشد، زیرا دست یابی به همهء این کتب در یک فرصت محدود میسر نمی شود و جست و جو های دوامدار و پی گیر را ایجاب می نماید.

سعی بر این است که این مجموعه در فرصت های بعدی کاملتر و باز هم کاملتر گردد و سرانجام در برگیرندهء همهء آثار چاپ شده در افغانستان باشد.» (فهرست کتب چاپی دری افغانستان، حسین نایل، انتشارات انجمن تاریخ افغانستان، کابل، سال 1356ش، صفحه ی 8)

متوجه استید که آن چه در این کتاب درج شده است، در حالی که فقط بخشی از2000 عنوان کتاب های دری افغانی را معرفی می کند، به قول مرحوم استاد حسین نایل، شامل کُل کتاب هایی نمی شود که به زبان دری افغانی، از دومین امارت مرحوم امیر شیر علی خان تا سال تالیف کتاب «فهرست کتب چاپی دری افغانستان/ 1356ش»، چاپ و منتشر شده اند.

به یاد داشته باشیم، با وجود نبود وجوه کافی، دولت های پیشین افغانستان، در توجه به امور فرهنگی، هر آن چه از آن ها ساخته می آمد، کم نگذاشته اند. در حالی که در همان زمان، ایرانیان بیشتر با پشتوانه ی پول نفت، موفق می شوند صد ها عنوان کتابی را که اکثراً ترجمه بودند، چاپ کنند.

چنان چه یادآوری کردم، از اصلی ترین دلایل کتمان حقایق رونق فرهنگی ما پس از هفت ثور، روی کار آمدن حاکمیت های منفور ایدیالوژیک بود. در حاکمیت های کمونیستی، هرچند چاپ انبوه کاپی کتاب های ایرانی، به خصوص در ریاست عبدالحق واله در «موسسه ی دولتی انتشارات بیهقی» که خانواده اش سیاست های خارجی حکومت بچه ی سقا را مدیریت می کردند و وابسته به آنان بود، محسوس بود، اما عمد بازچاپ کتب دری ایرانی یا به اصطلاح فارسی، به گونه ای به جذب داده های هجوم فرهنگی مجوس/ فارس، میدان داده است.

از گذشته ها، به ویژه از دهه ی چهل شمسی، تورید کتب دری ایرانی به افغانستان بیشتر شده بود، اما قانونمندی های فرهنگی آن زمان، اجازه نمی دادند هر گندی را وارد    جامعه ی افغانی کنند.

به دلیل اهمیت توجه به کمیت و کیفیت کتبی که در داخل افغانستان چاپ و تکثیر شده اند، معرفی کتاب «فهرست کتب چاپی دری افغانستان» را مهم شمردم. خوشبختانه اکثر کتاب هایی که در داخل افغانستان تا قبل از کودتای هفت ثور، منتشر شده اند، یافت می شوند و بسیار به همت پروژه ی امریکایی «کتابخانه ی دیجیتال افغانستان» و «کلکسیون های دیجیتال افغانستان» در فضای مجازی به راحتی در دسترس قرار دارند.

یادآوری:

از طریق لینک زیر، کتاب «فهرست کتب چاپی دری افغانستان» را رایگان دانلود کنید!

https://www.ketabton.com/book/12805